ایلان پاپه کیست؟ بازخوانی تاریخ صهیونیسم از منظر یک مورخ یهودی
در حوزه مطالعات پیچیده و پرتنش آسیا غربی، نام ایلان پاپه (Ilan Pappé) به عنوان یکی از تأثیرگذارترین و در عین حال جنجالی‌ترین چهره‌های آکادمیک مطرح است. او یک مورخ یهودی-اسرائیلی است که با به چالش کشیدن روایت رسمی و بنیادین رژیم صهیونیستی، مسیر تاریخ‌نگاری این منازعه را تغییر داد. اما رویکرد پاپه چیست و چرا آثار او، به‌ویژه کتاب «پاکسازی قومی فلسطین»، به متونی کلیدی برای فهم وقایع ۱۹۴۸ تبدیل شده‌اند؟
این مقاله به بررسی زندگی، نظریات و تأثیرات کار ایلان پاپه می‌پردازد تا مشخص شود چگونه یک مورخ از درون سیستم آکادمیک رژیم صهیونیستی،، به یکی از اصلی‌ترین منتقدان آن بدل شد.
از خدمت در ارتش تا تحصیل در آکسفورد: یک چرخش پارادایم
ایلان پاپه در سال ۱۹۵۴ در شهر حیفا و در خانواده‌ای یهودی-آلمانی که از آلمان نازی گریخته بودند، متولد شد. مسیر اولیه زندگی او با بسیاری از هم‌نسلانش در اسرائیل تفاوتی نداشت؛ او در ۱۸ سالگی به نیروهای دفاعی رژیم صهیونیستی IDF پیوست و در جنگ یوم کیپور در سال ۱۹۷۳ در منطقه بلندی‌های جولان خدمت کرد.
نقطه تحول فکری او، نه در میدان جنگ، بلکه در فضای آکادمیک رقم خورد. تحصیل در دانشگاه آکسفورد و قرار گرفتن در معرض دیدگاه‌های انتقادی و چندوجهی، به‌خصوص تحت نظارت اساتیدی چون آلبرت حورانی، او را با روایتی دیگر از تاریخ آشنا کرد: روایت فلسطینیان از وقایع. این تجربه، او را به این نتیجه رساند که تاریخ رسمی که در اسرائیل تدریس می‌شد، نسخه‌ای گزینشی و یک‌جانبه برای توجیه اقدامات دولت بود.
این تغییر نگرش، پاپه را در زمره «مورخان نوین» قرار داد؛ گروهی از محققان اسرائیلی که در دهه ۱۹۸۰ با استفاده از اسناد محرمانه و تازه آزاد شده دولتی، به بازنگری انتقادی تاریخ تأسیس رژیم صهیونیستی پرداختند. با این حال، تحلیل‌های پاپه به زودی او را از دیگر اعضای این گروه نیز متمایز کرد.
نظریه «پاکسازی قومی»: بازتعریف وقایع ۱۹۴۸
مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین سهم پاپه در تاریخ‌نگاری، استدلال او درباره ماهیت واقعی فاجعه نکبت Nakba است. بر خلاف روایت رسمی رژیم صهیونیستیکه آوارگی بیش از ۷۵۰ هزار فلسطینی را نتیجه «فرار داوطلبانه» یا پیامد طبیعی جنگ معرفی می‌کند، پاپه آن را یک عملیات سیستماتیک و هدفمند توصیف می‌کند.
او با استناد به اسناد نظامی و دولتی، این فرآیند را «پاکسازی قومی» Ethnic Cleansing می‌نامد و معتقد است که این یک سیاست از پیش تعیین‌شده بود که از طریق «طرح دالت» Plan D به اجرا درآمد.
تحلیل «طرح دالت» از دیدگاه پاپه:
- هدف اصلی: این طرح، برخلاف ادعاها، یک نقشه دفاعی نبود، بلکه دستورالعملی برای تصرف حداکثری سرزمین فلسطین با حداقل جمعیت عرب بود تا زمینه برای ایجاد یک دولت با اکثریت یهودی فراهم شود.
- روش‌شناسی: طرح شامل تاکتیک‌های مشخصی مانند محاصره روستاها، ایجاد رعب و وحشت، تخریب خانه‌ها، کار گذاشتن مین در ویرانه‌ها برای جلوگیری از بازگشت و در نهایت اخراج اجباری ساکنان بود.
- زمان‌بندی: پاپه استدلال می‌کند که تفکر پشت این طرح نه در گرماگرم نبردهای ۱۹۴۸، بلکه از دهه ۱۹۳۰ توسط رهبران جنبش صهیونیستی مانند دیوید بن‌گوریون در حال شکل‌گیری بود.
از منظر پاپه، نکبت یک تراژدی جنگی نبود، بلکه یک جنایت برنامه‌ریزی‌شده بود که با موفقیت اجرا شد. این نتیجه‌گیری، اساس مشروعیت اخلاقی روایت بنیان‌گذار اسرائیل را هدف قرار می‌دهد.
پیامدهای یک نظریه: انزوای آکادمیک و ترک اسرائیل
انتشار چنین تحلیل‌هایی در فضای سیاسی و آکادمیک اسرائیل بدون واکنش باقی نماند. مواضع پاپه، به‌ویژه حمایت او از تحریم دانشگاهی اسرائیل، منجر به فشارهای فزاینده‌ای بر او شد:
- او در پارلمان اسرائیل (کنست) مورد انتقاد و محکومیت قرار گرفت.
- وزیر آموزش عالی وقت اسرائیل به طور علنی خواستار برکناری او از جایگاه دانشگاهی‌اش شد.
- دانشگاه حیفا، محل کار او، فشارهایی را برای استعفایش اعمال کرد و او را در محیط آکادمیک منزوی ساخت.
مجموع این فشارها، که به گفته خود پاپه شامل تهدیدهای شخصی نیز می‌شد، او را به این نتیجه رساند که امکان ادامه فعالیت تحقیقی و بیان آزادانه نظراتش در اسرائیل وجود ندارد. در نهایت، در سال ۲۰۰۸، او کرسی استادی خود در دانشگاه حیفا را ترک کرد و به دانشگاه اکستر در انگلستان پیوست، جایی که اکنون مدیر مرکز اروپایی مطالعات فلسطین است.
چرا تحلیل‌های ایلان پاپه حائز اهمیت است؟
صرف‌نظر از قضاوت دربارهٔ شخصیت او، اهمیت کار پاپه در چند حوزه قابل بررسی است:
- ارائه پارادایم جایگزین: او با معرفی مفهوم «پاکسازی قومی»، چارچوب تحلیلی جدیدی برای فهم وقایع ۱۹۴۸ ارائه داد که تاریخ‌نگاری رسمی را به طور کامل به چالش می‌کشد.
- تمرکز بر راهکارهای سیاسی: پاپه از یک تحلیل تاریخی صرف فراتر رفته و مواضع سیاسی روشنی اتخاذ کرده است. او راه حل دو کشور را ناکارآمد می‌داند و از «راه حل یک کشور» (یک دولت دموکراتیک واحد با حقوق برابر برای همه شهروندان) و جنبش تحریم اسرائیل BDS حمایت می‌کند.
- تأثیر بر گفتمان جهانی: آثار او به زبان‌های متعددی ترجمه شده و به طور گسترده‌ای توسط محققان، فعالان و سیاست‌مدارانی که به دنبال درک عمیق‌تری از ریشه‌های منازعه هستند، مورد استناد قرار می‌گیرد.
ایلان پاپه یک مورخ است که کارش نشان می‌دهد چگونه بازخوانی اسناد می‌تواند به نتایجی کاملاً متفاوت از روایت‌های پذیرفته‌شده منجر شود. تحلیل‌های او، چه مورد توافق باشند و چه مورد انتقاد، نقشی غیرقابل انکار در تغییر گفتمان جهانی پیرامون تاریخ فلسطین و اسرائیل ایفا کرده‌اند.
- پاکسازی قومی فلسطین (The Ethnic Cleansing of Palestine)
کتاب «پاکسازی قومی فلسطین» مهم‌ترین و جنجالی‌ترین اثر ایلان پاپه است که در آن استدلال می‌شود آوارگی گسترده فلسطینیان در سال ۱۹۴۸ نه نتیجه جنگ، بلکه حاصل یک عملیات از پیش‌طراحی‌شده برای خالی‌سازی سرزمین از ساکنان عرب بود. پاپه با استفاده از اسناد تازه آزادشده اسرائیلی، به‌ویژه «طرح دالت»، نشان می‌دهد که رهبران صهیونیست، از جمله بن‌گوریون، از دهه ۳۰ میلادی به دنبال ایجاد دولتی با اکثریت یهودی از طریق اخراج اجباری فلسطینیان بوده‌اند.
سبک روایی پاپه در این کتاب ترکیبی از تحقیق آرشیوی و شهادت‌های انسانی است. او با بازسازی وقایع به صورت زمان‌مند و از زبان قربانیان، تصویر روشنی از فاجعه نکبت ارائه می‌دهد. این کتاب، با تأثیرگذاری بالا بر گفتمان جهانی درباره فلسطین، به منبعی کلیدی برای پژوهشگران، فعالان و کنشگران حوزه حقوق بشر تبدیل شده است.
- ایده اسرائیل: تاریخچه‌ای از قدرت و دانش (The Idea of Israel)
در این کتاب، پاپه به بررسی چگونگی شکل‌گیری «ایدئولوژی صهیونیسم» در قالب یک روایت رسمی می‌پردازد که از طریق ترکیب نهادهای قدرت و تولید دانش (رسانه، دانشگاه، نظام آموزشی)، خود را به عنوان تنها روایت مشروع در جامعه اسرائیل تثبیت کرده است. او نشان می‌دهد که جنگ ۱۹۴۸ و هولوکاست، دو ستون اصلی این روایت هستند که به شکل هدفمند برای توجیه اشغال‌گری و سرکوب هرگونه روایت فلسطینی به‌کار رفته‌اند.
پاپه ظهور «پساصهیونیسم» را نیز بررسی می‌کند؛ موجی کوتاه از انتقاد داخلی که با شروع انتفاضه دوم پایان یافت. این اثر، فراتر از تحلیل تاریخی، نقدی عمیق به وضعیت امروز اسرائیل و تأثیر ایدئولوژی بر شکل‌گیری افکار عمومی و سیاست‌گذاری است و برای هرکسی که دنبال فهم نقش روایت در منازعات سیاسی است، ضروری به شمار می‌رود.
- ده غلط مشهور درباره اسرائیل (Ten Myths About Israel)
این کتاب برخلاف آثار آکادمیک پاپه، با زبانی ساده و شفاف نوشته شده و به ده مورد از رایج‌ترین باورهای نادرست درباره اسرائیل پاسخ می‌دهد؛ باورهایی که از «فلسطین سرزمینی خالی بود» تا «راه‌حل دو دولتی ممکن است»، گفتمان عمومی جهان را شکل داده‌اند. در هر فصل، ابتدا «افسانه» بیان می‌شود و سپس با تحلیل تاریخی و شواهد مستند، حقیقت جایگزین ارائه می‌شود.
هدف پاپه در این کتاب، تجهیز خواننده به ابزار فکری و استدلالی برای مقابله با تحریف‌های تاریخی است. این کتاب، راهنمایی عملی برای فعالان، دانشجویان، روزنامه‌نگاران و شهروندانی است که می‌خواهند در بحث‌های روزمره و رسانه‌ای، با روایت‌های غالب و نادرست مقابله کنند. اثری جمع‌وجور، دقیق و کاربردی برای هر کنشگری در حوزه فلسطین.
- بزرگ‌ترین زندان زمین: پیشینه‌ای از سرزمین‌های اشغالی (The Biggest Prison on Earth)
پاپه در این اثر به بررسی رژیم اشغال‌گری اسرائیل پس از سال ۱۹۶۷ می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه مناطق اشغالی به «زندان‌هایی در فضای باز» برای میلیون‌ها فلسطینی تبدیل شده‌اند. او با تحلیل ساختارهای اداری، امنیتی و نظامی اسرائیل، اصطلاح «بوروکراسی شرارت» را به‌کار می‌برد تا سیستمی را توصیف کند که با قوانین، مجوزها و دیوارها، بر زندگی روزمره فلسطینیان کنترل کامل دارد.
این کتاب با تکیه بر اسناد رسمی و شهادت‌های انسانی، به‌ویژه بر تأثیر روانی و اجتماعی اشغال‌گری تمرکز دارد. پاپه بار دیگر ناکارآمدی راه‌حل دو دولتی را به چالش می‌کشد و بر ضرورت حرکت به سمت یک دولت دموکراتیک واحد تأکید می‌کند. این اثر منبعی کلیدی برای درک سازوکار پیچیده اشغال، تبعیض و مقاومت در فلسطین امروز است.
۵. تاریخچه‌ی نزاع فلسطین و اسرائیل (A History of the Israeli–Palestinian Conflict)
ایلان پاپه در این اثر فشرده و موجز، روایتی متفاوت از تاریخ نزاع اسرائیل و فلسطین ارائه می‌دهد؛ روایتی که از چارچوب رسمی اسرائیل فراتر می‌رود و با تمرکز بر استعمار، تبعیض نژادی و سیاست‌های پاکسازی قومی، یک تصویر ریشه‌ای از مسئله فلسطین ترسیم می‌کند. برخلاف روایت‌های مرسوم که مناقشه را از سال ۱۹۴۸ آغاز می‌کنند، پاپه نقطه شروع را در اواخر قرن نوزدهم و ظهور جنبش صهیونیسم در اروپا می‌داند. او نشان می‌دهد که مهاجرت یهودیان به فلسطین با حمایت بریتانیا و در بی‌توجهی کامل به مردم بومی عرب آغاز شد؛ پروژه‌ای که از همان ابتدا ماهیت استعماری داشت.
بخش مرکزی کتاب به روایت دقیق و مستند فاجعه‌ی ۱۹۴۸ اختصاص دارد؛ زمانی که بیش از ۷۵۰ هزار فلسطینی به اجبار آواره شدند. پاپه با بهره‌گیری از اسناد آرشیوی، این آوارگی را یک عملیات نظام‌مند و برنامه‌ریزی‌شده برای پاکسازی قومی می‌داند، نه نتیجه‌ی اتفاقات جنگی. در ادامه، او به پیامدهای اشغال ۱۹۶۷، شهرک‌سازی‌ها، ساخت دیوار حائل، محدودیت‌های تردد، و ایجاد نظام حقوقی تبعیض‌آمیز در سرزمین‌های اشغالی می‌پردازد و این سیاست‌ها را نشانه‌های یک «آپارتاید پیچیده‌تر از آفریقای جنوبی» توصیف می‌کند. این کتاب برای هر خواننده‌ای که دغدغه عدالت، حقوق بشر و شناخت دقیق‌تر تاریخ خاورمیانه را دارد، اثری حیاتی است.
