در دنیایی که نوتیفیکیشن‌ها بی‌وقفه ما را صدا می‌زنند و توجه ما را تکه‌تکه می‌کنند، تمرکز به کالایی کمیاب بدل شده است. زمانی نه‌چندان دور، ورق زدن کتاب بخشی از زندگی روزمره ما بود، اما امروزه صفحه‌نمایش‌های درخشان و محتواهای کوتاه، سطحی و لحظه‌ای جای آن را گرفته‌اند. این تغییر فقط یک تحول رسانه‌ای نیست؛ نشانه‌ای از دگرگونی عمیق در سبک زندگی، شیوه تفکر و حتی الگوهای تربیتی ماست. آیا در این هجوم دیجیتال، هنوز صدای ورق زدن کتاب برای فرزندانمان حیاتی است؟
نگاهی به آمار: سقوط آرام اما پیوسته
بر اساس آمار منتشرشده از سوی وزارت فرهنگ، سرانه مطالعه غیردرسی در ایران از ۷ ساعت و ۴۱ دقیقه در ماه در سال ۱۳۹۶، به ۶ ساعت و ۳۲ دقیقه در سال ۱۳۹۹ کاهش یافته است. این افت ۷۰ دقیقه‌ای در طول یک ماه، به‌ظاهر ناچیز است، اما در مقیاس اجتماعی و در طول سال‌ها، به معنای میلیون‌ها دقیقه از دست‌رفته برای اندیشیدن، خیال‌پردازی و یادگیری عمیق است. این کاهش بیانگر تغییر در اولویت‌های فرهنگی و تمایل روزافزون به مصرف محتوای سریع و گذراست؛ محتوایی که شاید سرگرم‌کننده باشد، اما به‌ندرت زمینه‌ساز رشد فکری می‌شود.
نسل Z و کتاب: شکاف رو به گسترش
گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ سال که بخش عمده‌ای از نسل Z را دربر می‌گیرد، در ماه تنها ۵ ساعت و ۱۷ دقیقه کتاب می‌خوانند؛ یعنی کمتر از ۱۰ دقیقه در روز. این رقم حدود ۱۹ درصد کمتر از میانگین کشوری است و نسبت به دهه‌های گذشته کاهش چشمگیری دارد. از سوی دیگر، مصرف رسانه‌های دیجیتال در میان این نسل با سرعتی حیرت‌انگیز در حال افزایش است: استفاده از خبرخوان‌های دیجیتال ۴۲ درصد و اشتراک روزنامه‌های الکترونیکی ۶۷ درصد رشد داشته است. تکنولوژی، با تمام مزایایش، اگر بدون جهت‌گیری درست استفاده شود، می‌تواند باعث زوال مهارت‌هایی مانند تمرکز (کاهش دامنه توجه)، تفکر انتقادی (پذیرش سطحی اطلاعات) و تحلیل عمیق (ناتوانی در درک مفاهیم پیچیده) شود. این روند، زنگ خطری برای آینده تربیتی و فرهنگی جوامع است.
تأثیر مطالعه بر یادگیری و عملکرد تحصیلی
این یافته‌ها نشان می‌دهد مطالعه صرفاً برای آزمون‌دادن نیست؛ بلکه گنجینه‌ای است برای تقویت زبان‌آموزی، افزایش دایره لغات، پرورش خلاقیت، تقویت حافظه و توان تحلیل. کودکانی که بیشتر می‌خوانند، نه تنها بهتر می‌اندیشند، بلکه بهتر سخن می‌گویند، بهتر می‌نویسند و در مواجهه با مسائل زندگی، با اعتماد به نفس بیشتری عمل می‌کنند.
کتاب چاپی یا دیجیتال؟ مسئله فقط ابزار نیست
برخی می‌پندارند که با دیجیتالی شدن دنیا، کتاب‌های کاغذی دیگر جایگاهی ندارند. اما پژوهش Maryanne Wolf و بررسی‌های منتشرشده در مجله Journal of Research in Reading خلاف این تصور را نشان می‌دهد. درک مطلب هنگام خواندن از روی صفحه‌نمایش، حدود ۲۵٪ کمتر است و کودکان ۸ تا ۱۲ ساله مطالب را از کتاب چاپی تا ۳۰٪ بهتر به خاطر می‌سپارند. مطالعه عمیق به محیطی آرام، خالی از حواس‌پرتی و ابزار مناسب نیاز دارد. کتاب چاپی همچنان مزیت‌هایی دارد که مطالعه دیجیتال هنوز نتوانسته آن‌ها را به‌طور کامل جبران کند؛ از جمله تأثیر مثبت آن بر حافظه بلندمدت و ارتباط حسی عمیق‌تری که با مخاطب برقرار می‌کند.
وضعیت ایران در مقایسه جهانی
طبق گزارش World Culture Score Index 2023، میانگین جهانی مطالعه در ماه ۶ ساعت و ۴۲ دقیقه است. ایران با میانگین ۶ ساعت و ۱۸ دقیقه، حدود ۲۴ دقیقه پایین‌تر از این شاخص قرار دارد. اگرچه این تفاوت ممکن است اندک به‌نظر برسد، اما در مقیاس جمعیتی به معنای میلیون‌ها ساعت از دست‌رفته برای توسعه فرهنگی و شناختی جامعه است. در حالی که کشورهایی مانند فنلاند، با برنامه‌هایی چون «یک کتاب در هفته» (که در آن هر مدرسه موظف است هر هفته یک کتاب جدید به دانش‌آموزان معرفی کند و درباره آن بحث شود) و حمایت فعال دولت از نشر کودک و نوجوان، توانسته‌اند فرهنگ مطالعه را در نسل‌های جدید نهادینه کنند، در ایران همچنان چالش علاقه‌مند ساختن کودکان به کتاب‌خوانی پابرجاست. این مسئله نه‌تنها به سیاست‌های آموزشی بلکه به فرهنگ خانواده و دسترسی به منابع مناسب نیز مرتبط است.
جمع‌بندی: مطالعه در عصر دیجیتال؛ نه لوکس، بلکه حیاتی
در دنیایی که پر از اطلاعات زودگذر و سطحی است، کتاب هنوز هم یکی از معدود بسترهایی است که تفکر عمیق، تحلیل منطقی و پرورش تخیل را ممکن می‌سازد. مطالعه برای کودکان تنها یک فعالیت فرهنگی نیست؛ بلکه ضرورتی شناختی، تربیتی و حتی اجتماعی است. مهارت تمرکز، قدرت تعمق، صبر ذهنی و ظرفیت تحلیل مسائلی پیچیده، همگی در بستر مطالعه رشد می‌یابند. این مهارت‌ها در جهانی که پیوسته در حال تغییر است، ارزشی حیاتی دارند.
اگر به آینده‌ای می‌اندیشیم که در آن خلاقیت، تفکر نقادانه و توانایی حل مسئله اهمیت دارد، باید کتاب‌خوانی را از سنین پایین به بخشی جدانشدنی از نظام تربیتی بدل کنیم. این کار نه‌تنها به ایجاد نسلی توانمند کمک می‌کند، بلکه بستری برای بازسازی سرمایه فرهنگی و تقویت هویت ملی فراهم می‌آورد. در عصر دیجیتال، مطالعه دیگر یک انتخاب اختیاری نیست؛ ضرورتی است برای بقا و پیشرفت.
